Σπηλιά του Ζα

Το όνομα της το οφείλει στον μύθο που διέσωσε ο αρχαίος Νάξιος ιστορικός Αγλαοσθένης, κατά τον οποίο, στη σπηλιά αυτή μεγάλωσε ο Πατέρας των Θεών Δίας, μετά την αναχώρηση του από Ιδαίον Άντρο της Κρήτης όπου γεννήθηκε, προκειμένου να γλιτώσει από τα δολοφονικά χέρια του πατέρα του Κρόνου.

Στη σπηλιά παρέμεινε μέχρι την ώρα που κρίθηκε, σε συνεργασία με τη μητέρα του Ρέα, ότι ήταν η κατάλληλη για να διεκδικήσει τη βασιλεία των θεών (βλέπε «Ανάβαση στην Κορυφή του Ζα»).

Το σπήλαιο βρίσκεται στους δυτικούς πρόποδες του Ζα, σε υψόμετρο 628 μέτρα και ο επισκέπτης μπορεί να φτάσει σε αυτό ακολουθώντας το μονοπάτι μετά «τη Βρύση των Αριών» και σε απόσταση 1.000 μέτρων.
Δηλαδή, ακολουθεί τελείως διαφορετική διαδρομή από εκείνη που οδηγεί στην κορυφή του Ζα.

Το μονοπάτι σε κάποια σημεία γίνεται δύσκολο για τα μικρά παιδιά, αλλά και τους ηλικιωμένους.
Η διάρκεια της διαδρομής είναι γύρω στα 35’ λεπτά.

Το σπήλαιο δεν έχει κάποιο ιδιαίτερο στολισμό από σταλακτίτες ή σταλαγμίτες, όμως αξίζει τον κόπο να περπατήσει κάποιος ως εκεί.
Το συνολικό εμβαδόν του σπηλαίου, το οποίο απαρτίζεται από δύο αίθουσες, είναι τέσσερα (4) στρέμματα (4.100 m2), με βάθος – κατ’ ευθεία γραμμή – τα 115 μέτρα.
Η φυσική είσοδος του σπηλαίου έχει πλάτος 10 και ύψος 2,5 μέτρα περίπου.
Η κτιστή είσοδος είναι πολύ μικρότερη και είναι συνεχώς ανοικτή.

Το σπήλαιο χαρτογραφήθηκε το 1962 από την Άννα Πετροχείλου και τον Μιχάλη Μπαρδάνη (ο φάκελος υπάρχει στο αρχείο της Ελληνικής Σπηλαιολογικής Εταιρίας, ενώ υπάρχει σχετική δημοσίευση σε Τεύχος του Περιοδικού της Εταιρίας).
Ο κύριος θάλαμος χωρίζεται σε δύο τμήματα από ογκώδεις λίθους που έχουν πέσει από την οροφή.
Το πρώτο τμήμα είναι μήκους 42, πλάτους 17 και ύψους 3-5 μέτρων.
Το δεύτερο τμήμα είναι μήκους 64 και πλάτους 75 μέτρων, ενώ στο κέντρο του θαλάμου αυτού το ύψος γίνεται 15 μέτρα
Στη μέση της δεξιάς πλευράς υπάρχει μικρό πέρασμα σε διάδρομο που οδηγεί σε μικρό θάλαμο. Κατά την παράδοση ο θάλαμος αυτός χρησιμοποιούνταν ως εκκλησία («Ζωοδόχος Πηγή»). Ο περιηγητής Λιχτ ονομάζει τον χώρο αυτό «Βηθλεέμ».
Η Πετροχείλου εκτιμά ότι ο θάλαμος αυτός ήταν φυσική δεξαμενή τα ίχνη της οποίας είναι ευκρινή.
Στο ζεύγος Πετροχείλου η Ελλάδα οφείλει πολλά, αφού είναι αυτοί που εξερεύνησαν συστηματικά και αξιοποίησαν όλα τα γνωστά σπήλαια Δηρού, Πετραλώνων Χαλκιδικής, Αλιστράτης Σερρών, Περάματος Ιωαννίνων, κτλ

Στον Μιχάλη Μπαρδάνη οφείλει η Νάξος τη χαρτογράφηση 200 περίπου σπηλαίων της και είναι αυτός που έφερε την Άννα Πετροχείλου στη Νάξο για να χαρτογραφήσει το Σπήλαιο του Ζα.

Η έμπειρη Πετροχείλου κατέληξε στο συμπέρασμα, που δύσκολα μπορεί να αμφισβητηθεί, ότι το ενδιαφέρον στοιχείο για το Σπήλαιο του Ζα είναι ο μύθος που το περιβάλλει και όχι η σπηλαιολογική του αξία.