Μυθολογία

Κατά τη μυθολογία, στη σπηλιά του Ζα πέρασε τα παιδικά του χρόνια ο Πατέρας των Θεών Δίας (Ζευς > Ζας), μετά την αναχώρησή του από την Κρήτη και μέχρι να εμφανιστεί ενώπιον του πατέρα του Κρόνου, με τον γνωστό πανούργο τρόπο που σκηνοθέτησε η μητέρα του Ρέα.
Η σχέση αυτή της Νάξου με την Κρήτη δεν σταματά στη μυθολογία (βλέπε και εγκατάλειψη της Αριάδνης από τον Θησέα στη Νάξο), αλλά συνεχίζεται έως και στη νεότερη εποχή (βλέπε μετανάστευση του 1669, μετανάστευση μετά την αποτυχημένη επανάσταση του 1824, τη μετανάστευση του μεγάλου Έλληνα συγγραφέα Νίκου Καζαντζάκη στις αρχές του 20ου αιώνα κτλ).

Στην κορυφή του βουνού υπάρχει από την αρχαιότητα η επιγραφή «΄Ορος Διός Μηλωσίου» (Βουνό του Δία Προστάτη των Προβάτων).
Εικάζεται ότι στην κορυφή του βουνού αυτού πάτησε πρώτα η θεά Άρτεμις όταν έφτασε στη Νάξο καταδιωκόμενη από τους Γίγαντες αδελφούς Αλωάδες, οι οποίοι την εγκλώβισαν στο άνοιγμα που αφήνουν οι δύο λόφοι που καταλήγουν στο σημείο όπου βρίσκεται σήμερα το εξωκλήσι του Τιμίου Σταυρού.

Οι δίδυμοι Γίγαντες Αλωάδες ήταν παιδιά του παράνομου έρωτα της Ιφιμέδειας με τον πεθερό της θεό Ποσειδώνα.
Τα δίδυμα μεγάλωναν αφύσικα, αφού ψήλωναν κατά μια οργιά (1,83 μέτρα) και πάχαιναν κατά έναν πήχη (75 εκατοστά) κάθε χρόνο.
Αυτό μάλλον δικαίωνε όσους πίστευαν ότι οι Αλωάδες ήταν παιδιά της Γης και η Ιφιμέδεια ήταν απλώς μια «παρένθετη» μητέρα.
Σύμφωνα μάλιστα με τον χρησμό, δεν υπήρχε τρόπος να πεθάνουν παρά μόνο αν αλληλο-εξοντώνονταν.

Στα εννιά τους ερωτεύτηκαν, και μάλιστα με δύο θεές, ο Ώτος με την Αρτέμιδα και ο Εφιάλτης με την Ήρα, για να φτάσουν μάλιστα τις αγαπημένες τους στην κορφή του Ολύμπου, τοποθέτησαν το Πήλιο πάνω στην Όσσα (Κίσσαβο).

Οι θεές ενοχλούνταν από την πίεση που τους ασκούσαν τα δύο παιδιά και έψαχναν τρόπο να απαλλαγούν από αυτά.

Ο Απόλλωνας συμβούλεψε την αδελφή του και εκείνη ακολουθώντας την πρότασή του διεμήνυσε στον Ώτο ότι το αίσθημα είναι αμοιβαίο και τον κάλεσε να βρεθούν στη Νάξο.

Ο Εφιάλτης πίστεψε ότι η πρόσκληση ίσχυε και από την πλευρά της Ήρας και ακολούθησε τον αδελφό του. Όταν έφτασαν στη Νάξο διαπίστωσε ότι αυτό δεν ίσχυε και παρόλα αυτά ο Εφιάλτης διεκδίκησε την Αρτέμιδα από τον Ώτο.
Ακολούθησε φιλονικία μεταξύ των αδελφών, οπότε η Άρτεμις – εκτελώντας το σχέδιο του αδελφού της – μεταμορφώθηκε σε ελάφι και μπήκε ανάμεσα τους. Τα αδέλφια τέντωσαν τα τόξα τους να το τοξεύσουν, η μεταμορφωμένη σε ελάφι θεά εξαφανίστηκε και οι δύο ερωτευμένοι αλληλοεξοντώθηκαν.

Εικάζεται ότι το επεισόδιο της αλληλοεξόντωσης έλαβε χώρα στο άνοιγμα που διαμορφώνεται μεταξύ των δύο λόφων που καταλήγουν στο σημείο που βρίσκεται το ξωκκλήσι του Τιμίου Σταυρού, αφού η Άρτεμις είναι λογικό να πάτησε στην κορφή του Ζα και τα αδέλφια που την ακολούθησαν να την «στρίμωξαν» μεταξύ των δύο λόφων κατεβαίνοντας.